وتەی (بابەکر دڕەیی) دەربارەی فیلمی ٠٩
1578 جار بینراوە
فیلمی 09
پەیام و هۆشداری..
یەک: لە سەردەمانی زۆر کۆنەوە مەسەلەی پێشبینیکردن و خوێندنەوەی داهاتو بایەخی پێدراوە.
مرۆڤ بە گشتی زۆر لای گرنگ بووە بزانێ ئاخۆ لە داهاتوی نزیک یان دووردا چی لێبەسەردێ یان چی لێ روو دەدات.
ئەم بایەخدانەش بە داهاتوو بنەمای بەهێزی هەن چونکە گەر مرۆڤەکان (تەنانەت زۆرێک لە ئاژەڵان و گیاندارانیش) تێفکرینێکی دروستیان سەبارەت بە ئایندەی خۆیان و توخمەکەیان نەبێت بە دڵنیاییەوە کاتێک ئەو "ئایندە"یە لێیان نزیککەوتەوە دەکەونە بەر مەترسی قورس و سامناک و تۆقێنەر.
زۆربەی کات باڵندەکان بە زەحمەتێکی زۆر بەو لقە دارانەوە هێلانە دروست ئەکەن کە خۆیان و بەچکەکانیان لە هەڵڵوشینی مارە بێئامانەکان دەپارێزێ... پەرەسێلکە بۆ خۆ پاراستن لە دوژمنەکانی بە سەختترین بنمیچەوە هێلانەکەی لە قوڕ دروست ئەکات چونکە دەزانێ لە "داهاتوو"دا مەترسی گەورە لەسەر خۆی و بێچووەکانی بەڕێوەیە.
مرۆڤیش یەکێکە لەو بونەوەرانەی کە لە پرۆسەیەکی زەمانی هەزاران ساڵیدا فێربووە کە هێندەی کاتی" ئێستا"ی، هۆشی لە "داهاتوو" بێت، چونکە لە گشت حاڵێکدا "داهاتوو"ش لەسەر هەمان ئەو هێڵەیە کە لە ئێستادا جوڵەی لەسەردەکات و بە هەمان تونێلدا تێدەپەڕێت، بە مانایەکی تر کۆی خۆشی و ناخۆشی، وشکەساڵی و لافاوهەستان، قەیرانی ئابوری یان تەندروستی، لەو ئاڕاستە زەمانیەدان کە مرۆڤ وردەوردە و بەناچاری ڕووبەڕویان دەجوڵێ.
زۆربەی کتێبە ئاینیەکان پڕن لە ئامۆژگاری و هۆشدار و پەیام سەبارەت بەو ڕووداوانەی لە داهاتودا ڕوودەدەن... ئەم پەیام و هۆشداریانە ڕاستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بە مرۆڤ دەڵێن: هۆشدار!.. ئاگات لە خۆت بێ فڵان کارەسات یان ڕوداو لە ڕێدایە...
جا ئەو ڕوداوانە شتی حەقیقی بن یان خەیاڵی لەو ڕاستیە کەمناکاتەوە کە ئاینیش وەک فەلسەفە و تێڕوانینێک بۆ چاکسازی مرۆڤ، لەو ئاقارەدا کاردەکات کە هەر لە "ئێستا"وە ئامادەی بکات بۆ داهاتویەکی مسۆگەر بە پێی تەفسیری ئاینی دیاریکراو.
ڕەنگە هەنێک یان زۆرێک لەو ڕوداوە پێشبینیکراوانە بێبناغەو بەتاڵ بن، بەڵام ڕێژەیەکی زۆریشیان ڕاست و تەنانەت بە پێوەری زانستیش عەقڵانی و ئەگەری ڕودانیان هەیە.
ڕەنگە وەک نمونە بۆ خوێندنەوەی داهاتوو، سورەتی "تەکویر"( ژمارە ٨١ لە قورئان) بەڵگەیەکی گرنگ بێت کە دوای ١٤ سەددە لە هەبونی قورئان، زاناکان پێیانوایە ڕیتمی کۆتاییهاتنی ژیان لەسەر ئەم زەویە بە هەمان شێواز دەبێت کە سورەی تەکویر خوێندنەوەی بۆ کردووە.
دوو: لە سەددەکانی دواتریش دا هۆشداری و پێشبینی ئایندە تا ئاستی خەیاڵی و ئەفسانەیی بەردەوام بوون.. لایەنگرانی توندڕەوی خوێندنەوەی داهاتوو، پێیانوایە ئەم بابەتە چارەنوسیە و دەبێ بەهەند وەربگیرێ، بۆ نمونە، جەختیان لەوە دەکردەوە کە کتێبەکەی نوستەر ئەداموس بایەخێکی جیهانی هەیە و توانیویەتی زۆرینەی ڕوداوە گەورەو ترسناکەکان چەند سەددەیەک پێش ڕودانیان پێشبینی بکات.. لەم ساڵانەی دوایشدا ژنێکی بولگاری (بە ناوی بابە ڤانگا) سەرنجی زۆری لەم بوارەدا ڕاکێشا و تا ڕاددەیەکی زۆر مارکێتینی بۆ کرا.
هۆڵیود و کۆمپانیاکانی فیلمسازیش لەم بوارەدا چەندین فیلمی خەیاڵی و تێکەڵیان دروستکرد کە بە جۆرێک لە جۆرەکان بوونە مایەی سەرنج و گفتوگۆی ئەهلی هونەر و زاناکان و شارەزایان.
لە هەموو ئەوانەش گرنگتر ئەو بوارە نوێیەی لێکۆڵینەوەی زانستیە کە بە میتۆدی نوێ و بەڵگەیی سەبارەت بە ئایندەی مرۆڤ کنە دەکات و بۆ ئەو ئامانجەش سود لە سەرجەم بوارەکانی مرۆڤناسی و ڕەچەڵەکناسی و دەرونناسی و ئارکۆلۆژی و تەکنەلۆژی و هتد وەردەگرێ..
گومانی تیانیە کە کۆی زانستەکان بە گشتی و زانستە کۆمەڵایەتیەکان بە تایبەتی بۆ ئەو مەبەستەن کە ئاگاداری داهاتو بن و ڕێگر بن لە دیاردە نەخوزراوەکان، واتە گەر زانستی ئابوری نەتوانێ لە ئاستێکدا پێشبینی قەیرانی ئابوری بکات و چارەسەری بۆ پێشنیار بکات دەتوانێ چ سودێک بە کۆمەڵی مرۆڤایەتی بگەیەنێت یان لە پلەیەکی دیاریکراوتردا چی لە باردا ئەبێت بۆ خوێندنەوەی گرفتەکانی وڵاتێکی دیاریکراو؟
بەڵام لێرەدا مەبەستمان لە زانستێکی دیاریکراوە کە تایبەتە بە گۆڕانکاریە مەترسیدار یاخود کاریگەرەکانی جیهان کە وەک لقێکی توێژینەوە ساڵەهایە لە وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمریکا ئیشی لەسەر دەکرێ.
ژمارەیەک لەو نوسەر و لێکۆڵەرە ئەمریکیانەی لە ئاستی جیهانیدا بوونە جێی متمانە و کتێب و وتارەکانیان لە ئاستی زانکۆ هەرە ناودارەکانی دنیادا بە جدی وەرئەگیرێ و تەماشا دەکرێ لێرەدا ناو دەهێنین:
(ئەلفین تۆفلەر و هایدی تۆفلەر) ئەم دوو بەرێزە ژمارەیەک کتێبی گرنگیان نوسی کە سەرجەمیان سەبارەت بە ئایندە و پێشکەوتنە تەکنەلۆژیەکان و سایکۆلۆژیای مرۆڤ لە سێبەری ئەواندا دەخاتە بەرباس.
لەوانەش:
- شۆکی ئایندە
- شەپۆلی سێهەم
- جێگۆڕەی دەسەلات
- جەنگ و دژە جەنگ
- سامانی شۆڕشگێڕانە
و زۆری تریش...
(پۆل کنیدی) کتێبەکەی خۆی ناونا، (پەیابون و داڕمانی هێزە گەورەکان: وەرچەرخانی ئابوری و سەربازی).
تەنانەت (ئال گۆر) کە کاندیدی سەرۆک کۆماری ئەمریکا بوو کتێبێکی گەورەی بە ناونیشانی"ئایندە" نوسی و سەبارەت بە مەترسیە کوشندەکانی گۆڕانی ئیکۆلۆژی و ئاو و هەوا بە وردەکاریەکی زانایانەوە قسەی کرد.
سەرنجراکێشتر لە کۆی ئەوانەی باسمان کردن کەسێکی نوێیە لە بواری پێشبینی و خوێندنەوەی داهاتوو بە ناوی (یۆڤال نوح هەراری) کە دەرچووی زانکۆی ئۆکسفۆردە و نامەی دکتۆراکەی سەبارەت بە مێژووە.
هەراری لە سێ کتێبدا بە ناوەکانی:
- مرۆڤی عاقڵ.. کورتە مێژووی مرۆڤ
- مرۆڤی خوائاسا.. کورتە مێژووی سبەی
- ٢١ وانە بۆ سەددەی ٢١
سەرنجی کۆی زانکۆ گرنگەکان و نێوەندە جیهانیەکانی بەلای خۆیدا ڕاکێشا بەو حوکمەی کە پێی وایە گەر مرۆڤ بە جۆرێکی عەقڵانی و دادگەرانە بیر لە داهاتوی خۆی نەکاتەوە و خۆی ڕێکنەخات، لە سایەی ئاوێتە بوونی ئیفۆتەکنەلۆژی و بیۆتەکنەلۆژیدا، چارەنوسێکی ڕەش و تاریک مسۆگەرە بۆی.
کتێبەکانی (هەراری) بە تایبەت لەو ئاقارەدا جێی بایەخ بوون کە جەختیان لەوە دەکردەوە شەپۆلی ئەلکترۆن و شۆڕشی تەکنەلۆژی هۆکارن بۆ جۆرێکی تر لە فەوتاندن و وێرانکردنی مرۆڤ ئەویش لە ڕێگای هاککردنی مێشک و عەقڵیەوە و دەسبردن بۆ "ناوەوە"ی مرۆڤ.. لە کاتێکدا سەردەمەکانی پێشوو، هەزاران ساڵ چەوسانەوە لە ژێر ڕەشەبای مڵکدارێتی زۆردارانی کشتوکاڵ و وەرزێریدا یاخود سەدان ساڵ ڕوتاندنەوە لە سایەی چەکوشی سەرمایەداریدا، زاڵمان و ستەمکاران دەیانتوانی تەنها "دەرەوە"ی مرۆڤ واتە جەستەی دەرەکی و ماسولکە و پشت و قاچ و دەستی وەکاربهێنن و ماندوو بکەن... مەترسی داهاتوو ئێستە ئیتر تۆقێنەرترە.. عاشقانی پارە و تەمەندرێژی و تەندروستی لە قۆناغی پۆست کاپیتاڵیزم و ئەلکترۆندا، تا ئاستێک بێبەزەیی و دڵڕەقن کە دەستئەبەن بۆ "ناوەوە"ی مرۆڤ.. هەنێکیان پەلاماری مێشک ئەدەن و ملیۆنان مرۆڤ دەکەنە ئامێر و ڕوحیان لێدەسەننەوە، هەنێکی تریان، دەستئەبەن بۆ ناوەوەی جەستەت و ڕاستەوخۆ گورچیلەت دەفرۆشن..
ئەوەیە پەیامی فیلمی (09)...
سێ: فیلمی (09) لە ماوەی (٩٠) خولەکدا باس لە دیاردەیەکی ترسناکی قۆناغی پۆستکاپیتاڵیزم دەکات کە بریتیە لە کوشتنی مرۆڤێک (یان چەند مرۆڤێک) بۆ ئەوەی جەستەی کەسانێکی تری دەوڵەمەند و سەرمایەداری پێ نوێبکرێتەوە و لە ژیان بەردەوام بن.
پەیامی فیلمی (09) بۆ خەڵک و حکومەت ئەوەیە کە : ئاگادار بن.. ئەم قۆناغەی ژیان لە ژێر سایەی زاڵبونی پارەپەرستی و بێئەخلاقی ئینسانەکان و شلبونی کۆنترۆڵی دەزگا گشتیەکان و هەڵتۆقینی ملیۆنەرە پلاستیکیەکاندا، دەستدرێژی دەکرێتە سەر جەستەتان و ئەتانفرۆشن....
پەیام و هۆشداری جەوهەری و سەرەکی فیلمی (09) ئەوەیە کە پێمان بڵێ:
"ئەو سەردەمە بەسەرچوو کە مرۆڤەکان بۆ هەواڵپرسی لە تەندروستی یەکتر و سەردانی نەخۆش سۆزیان لێدەباری و گوند بە گوند و شار بەشار دەڕۆیشتن و خۆشەویستیان بەیەکدی ئەبەخشی"..
(09) پێمان دەڵێ مەترسی دەستدرێژی بۆ سەر جەستەی هەر یەکێمان لە ئارادایە.. مەترسی نەک هەر بۆ سەر جەستەی مرۆڤە بێچەک و ئاساییەکان بەڵکو بۆ سەر کچ و مناڵی دەسەڵاتداران و دەزگاکانی زەبروزەنگی وەک پۆلیس و ئاسایش..
(09) پێمان دەڵێ هۆشدار.. هۆشتان بە خۆتانەوە بێ.. نوخبە و دەستەبژێر وەک جاران نەماوە.. گەر جاران دکتۆر وەک فریشتەیەکی ئاسمانی ڕێزیدەگیرا ئێستە لێیدەوەشێتەوە ببێتە دڕندەیەکی پیاوکوژ و نزیکە لەوەی جەستەی ئازیزترین کەسی خۆی هەڵدڕێ بۆ پارە و سامان..
فیلمی (09) پەیامێکی جددی و هۆشدارێکی پێشوەختە بۆ کۆمەڵگای کوردستانی تا لە ڕێگای هونەرێکی باڵا و ناوازەوە پێمان بڵێ سەردەمی پۆست کاپیتاڵیزم و ئنفۆرماتیک سەردەمی گەیشتنی مرۆڤە بە قۆناغی دڕندەیی و بێڕەحمی و دورکەوتنەوە لە مۆراڵە ئاینی و ئەخلاقی و فەلسەفیەکانی سێ هەزار ساڵی ڕابردوو...
(09) پێمان دەڵێ خۆتان ئامادەکەن بۆ قۆناغی ئاسن... قۆناغی باخی عەدەن و بەهەشتی پێکەوەژیانی ناو گژوگیا و ڕاوکردن و کشتوکاڵ بەسەرچوو...
پێماندەڵێ تەنانەت سەردەمی "پارە"ش کە ببووە بتی دەوڵەمەندان و خوای سەرمایەداران لە ئاوابوندایە چونکە ئێستە ئیتر لە جەوهەردا شەڕ لەسەر خودی پارە نیە بەڵکو شەڕە لەسەر تەمەن و درێژبوونەوەی تەمەن بۆ دەوڵەمەندان و سەرمایەداران.. پارە تەنها بۆ تاوانکار و مرۆڤکوژ و پاتاڵەکان مانایەکی ماوە دەنا کرۆکی ململانێکە فەوتاندنی فیزیکی گروپێک مرۆڤی بێدەسەڵاتە بۆ درێژکردنەوە و خۆشژیانی گروپێکی تری خاوەندەسەڵات..
(09) بە بە زمانێکی هونەری پێمان دەڵێ کە نوخبەی سەرەوەی کۆمەڵگا (کە لە فیلمەکەدا دکتۆر ئالان_ شوان عەتوف نوێنەرایەتی دەکات) دوودڵ و ڕاڕایە بەرامبەر بەم تاوانکاری و مرۆڤکوژیە.. بەڵام لە گشت حاڵدا پێت دەڵێ تاوانەکە بەو جۆرەیە کە نمایشی دەکات.. ماخۆلانی دکتۆر ئالان و گیر خواردنی لە نێوان سیانەی: عشق ( بۆ چرۆ) + خیانەت (لە هاوسەری) + مرۆڤکوژی (فرۆشتنی گورچیلەی خەڵک) قوڵایی ئەو دۆخە نەفسی و فەلسەفیە نیشان ئەدات کە نوخبەی سەرەوەی کۆمەڵ لە ئاستی جیهانی بە گشتی و ناوچەکەی ئێمەدا بە تایبەتی تووشی هاتووە..
ئەم بابەتە زۆرتر هەڵدەگرێ..
لە کۆتاییدا لە ناخی دڵەوە دەستخۆشی لە گشت بەرێزان: دەرهێنەرو ئەکتەرە خۆشەویستەکان و ستافی بەشداربووی (09) دەکەم و چاویان ماچ ئەکەم.. بە هیوای سەرکەوتنی بەردەوامیان..