ئیستاتیكای وێنە لە فیلمەكانی ئینگمار بێرگماندا

کوردسینەما- ئینگمار بێرگمان لە هەندێك لە نووسینەكانیدا باسی ئەوە دەكات كە زۆر خەونی بەوەوە دەبینی كە لە پشت كامێراوەیە و وێنەی سیمای كەسێتیی فیلمەكانی دەگرێت، وەك ئەوەی ئەم سیمایانە لە كامێرادا ببینێت، هەروەها لە خەونەكانیدا ئەوە دەبینێت كە لە ناوەڕاستی كادری كاردایە، واتە زۆر لە خەونەكانی دەكەونە بواری پیشەییەوە‌و زۆربەی خەونەكانی لە زۆربەی فیلمەكانیدا بەرهەمدەهێنێتەوە. لەوانەیە خەونەكانی بێرگمان یەكێك لە سەرچاوەكانی تەكنیكی سینەمایی بێت لە فیلمەكانیدا. لەبەرئەوەشە زۆرجار وێنەی سیمایەك بە گرتەی نزیك دەبینین، هەروەها دابەشكردن‌و بەشبەشكردنی سیما، بۆ نموونە تاریككردنی لایەك‌و رووناككردنەوەی لایەكی دیكە‌و سەرنجخستنەسەر ژمارەیەك وردەكاری لە سیمادا، بۆ نموونە لێو و چاو و دەم‌و خوێندنەوەی سیما بەشێوەیەكی هونەرییانەی شێوەكارییانە. بێرگمان سینەمای وەك كارو پیشەیەك بۆ گوزەران پەیداكردن هەڵنەبژاردووە، بەڵكو سینەما بۆ ئەو ئامرازێك بووە بۆ تەعبیركردن لە خۆی‌و كێشە‌و گومان‌و قەلەقییەكانی ناو ناخی، ئامرازێك بووە بۆ رەخنەگرتن لە خود‌و دەربازبوون لە مۆتەكە‌و لە رێگایەوە هەوڵی دەدا خۆی‌و كۆمەڵگاكەی‌و جیهانی دەوروبەری بناسێت‌و بە ناكۆكی‌و ململانێكانی ناویان ئاشنا بێت. هەر كەسێتییەكی فیلمەكانی بەشێك لە كەسێتیی بێرگمانیان لە خۆیاندا هەڵگرتووە. بەو شێوەیەش، فیلمەكانی لە سەكۆی دانپیانان دەچن‌و قووڵایی ئینسانی پیشان دەدەن‌و دەیگێڕنەوە بۆ قۆناغی منداڵی، كە لە رێگایەوە رووخساری مەرگ دەبینێت‌و مشتومڕ لەگەڵ خوداوەند‌و فریشتەكان‌و شەیتانەكان دەكات، وێنەی دڵڕفێنییەكانی بەهەشت‌و دڵڕەقی‌و ئازاری دۆزەخ دەگرێت. بە لای بێرگمانەوە وێنە ئامرازێكە بۆ كەشفكردنی جیهانی میتافیزیكی‌و پیشاندانی بە شێوەیەكی مادی، قووڵبوونەوە تیایدا‌و كەشفكردنی نهێنییەكانی ئەمە سەرباری زیادكردنی خەرمانەیەك جادوو و ئاڵۆزی بۆ سەر ئەو جیهانە، بەڵام بە مەبەستی رەخساندنی دەرفەت بۆ بینەر بۆئەوەی بەشێوەیەكی باش بەشداری بكات لەو پرۆسەی كەشفكردنەدا‌و رۆبچێتە ناو ئەو جیهانە سەرسوڕهێنەر‌و جادووییەوە. وێنەگرتنی جیهانی میتافیزیكی واتای وێنەیەكی دیاریكرا‌و و كورت‌و پوخت نییە، واتای وێنەش نییە لە فرەیمێكی بەرتەسكدا بەو پێیەی كە بێرگمان گرتەی نزیك پیشان دەدات‌و پانتاییەكی زۆر لە دەرەوە بەجێدەهێڵێت، بە جۆرێك، هەندێك جار ئەوەی لە دەرەوەی كادرە، زۆر گرنگترە لەوەی لەناو كادردا هەیە. ئەوەی كە ئاشكرایە، ئەوەیە كە بێرگمان بەربەستی نێوان ئێمە‌و جیهانی نەبینراو تێكدەشكێنێت، بەڵام بەشێوەیەكی زیرەكانە‌و شیعرییانەی نیگەرانكەر، كە زۆرجار تۆقێنەرە. وێنە لە فیلمەكانی بێرگماندا بۆ وێناكردن‌و گوزارشتكردن لە هەڵوێستی درامی، یاخود بۆ دروستكردنی كاریگەرییەكی كاتی نییە، بەڵكو مەبەستەكە زۆر لەوە زیاترە بەو پێیەی كە بێرگمان زۆر بە سادەیی رۆدەچووە ناو قووڵایی مرۆڤەوە‌و بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر لە كەلەپووری سویدیدا قووڵ دەبووەوە‌و ئەفسانە‌و تێكستە ئایینیەكان‌و حیكایەتە میلییەكانی فەرامۆش نەدەكرد، ئەوەش بۆ ئەوەی زیاتر لە مرۆڤ نزیك ببێتەوە‌و لە گەردوون‌و پرسە ئاڵۆز‌و نادیارەكان بكۆڵێتەوە‌و تێبگات. هەموو وێنەیەك بۆ بێرگمان گەڕانە بە دوای حەقیقەتدا، بێگومان ئەوەش بە ئامانجی گەیشتن بە حەقیقەتێكی رەها. وێنە بە تەنیا پیشاندانی فەلسەفەیەك نییە، بەڵكو لە هەمانكاتیشدا روانینێكی هونەریی نوێكراوەیە. زۆر لە فیلمەكانی بێرگمان لە خواستی شۆڕش‌و رەتكردنەوەی هەندێك لە نەریتەكان دەچن، بە تایبەتی نەریتە ئایینی‌و بۆرجوازییەكان. بێرگمان سووربوو لەسەر ئەوەی لە بیر‌و ناخی كەسێتییەكانیدا قووڵ ببێتەوەو لە نێوان واقیع‌و فەنتازیا، رابردوو و ئێستا، خەون‌و زیندەخەون، ژیان‌و مردن‌و ناوەوەو دەرەوەدا یاری بكات. وێنە بۆ ئەو ئامرازێكە بۆ هەستكردن بە رۆح، بگرە بۆ دەستلێدانی‌و دەرفەت رەخساندن بۆی بۆ ئەوەی قسە بكات‌و ئازاد بێت‌و جەستە جیبهێڵێت ئەگەر هەستی كرد جەستە زیندانی دەكات. وێنە لە سینەمای بێرگماندا ئامرازێكە بۆ رۆحی مرۆڤ بۆ ئەوەی گوزارشت بە نیگەرانی‌و ترس‌و بەختەوەریی خۆی بكات‌و بە شوێن جیهانێكی فراوانتردا بگەڕێت‌و هەوڵی پاكژبوونەوەو نەمری بدات. بێرگمان گرنگیی بە وردترین وردەكاریی ناو گرتە دەدا‌و سەرنجی دەخستە سەر شت‌و ئامراز‌و ئیكسسوار، سوور بوو لەسەر تاقیكردنەوەی هەموو ئەگەرەكان‌و هیچ شتێكی بۆ رێكەوت بەجێنەدەهێشت، بە وردی رەنگەكانی هەڵدەبژارد‌و ئارەزووی رەنگی سووری دەكرد، بە تایبەتی لە فیلمی (هاوارەكان‌و چرپەكان)دا، هەروەها ئارەزووی لە رەنگی رەش‌و سپی‌و دروستكردنی تەڵخی‌و هەندێك جاریش تاریكی‌و تەقاندنەوەی رووناكی‌و جارجاریش وێنەدانەوەی تیشكێكی بەهێز لەسەر شاشە دەكرد، بۆ نموونە لە فیلمی (پێرسۆنا)دا بە تایبەتی لە سەرەتادا، كە ئەمەش شتێكی وروژێنەرە. ئەم یاركردنە بە رەنگ‌و زاڵكردنی بەسەر زوومی كامێرادا لە هەندێك جاردا بەرهەمی هەستكردنێتی بە ماهیەت‌و جەوهەری سینەما وەك هونەرێكی تەشكیلیی گوزارشتكەرر بەرجەستەكەری ململانێ‌و ناكۆكییەكانی دەروونی مرۆڤ‌و هەوڵدان بۆ گەڕان بە شوێن رۆحدا‌و گرتنی‌و وێنەگرتنێكی بەرجەستەی ئەو ساتە قورسانەی كە پیایدا تێپەڕ دەبێت، بە تایبەتی كاتی دەرچوونی رۆح لە جەستە. كەواتە كاركردن لەسەر جەستەی مرۆڤ‌و سەرنجخستنەسەر رووخسار هیچ نین جگە لە ئامرازێك بۆ گەڕان بە شوێن رۆح‌و كەشفكردنیدا. بێرگمان حەزی دەكرد لە فیلمەكانیدا كار لەسەر رەگەزەكانی دەرەوەی كادر‌و وێنەگرتنیان بەشێوەكی ئیحائی بكات، بە جۆرێك كە وامان لێبكات هەستیان پێبكەین‌و دەستیان لێبدەین، ئەوەش لە رێگای بەكارهێنانی تێڕوانینی شەخسی‌و پیشاندانی دەربڕینە سروشبەخشەكانی رووخسار‌و دیالۆگ‌و كارتێكەرە دەنگییەكانەوە. لێرەوە دەرفەت بۆ بینەر دەڕەخسێت بە خەیاڵی خۆی بەشداری لە كێشانی وێنە‌و رووداوی دەرەوەی كادردا بكات. لە فیلمدا چەندین كەسێتیی كارا بوونیان هەیە، بەڵام ئێمە نایانبینین، بەڵكو دەتوانین وێنایان بكەین‌و هەستیان پێبكەین‌و كارلێكیان لەگەڵ بكەین. بێرگمان حەز لە خواستن‌و لابردنی ئاماژەكان دەكات بەو پێیەی كە ئەمانە ئامرازی شیعرییانەن‌و جەوهەری هونەری سینەمایین وەك هونەرێكی تەعبیریی وێنەیی بە پلەی یەكەم، نەك وەك هونەرێكی گێڕانەوە. هەر لەبەرئەمەشە كە خەون تێكەڵ بە واقیع دەكات، خەون دێت واقیع پارچە پارچە دەكات‌و جۆرێك لە تێكچوون لە رەوتی درامیدا ‌و جۆرێك لە تێكەڵبوون دروست دەكات، بۆ نموونە لە فیلمی شلیكە كێوییەكان (Wild Strawberries 1957)دا، لێرەدا خەون جیهانە جادووییە راستەقینەكەیە، كە گوزارشت لە واقیع دەكات، بگرە كەسێتییەكان‌و واقیعەكانیشیان ئاشكرا دەكات، كەسێتییەكان رووت دەكاتەوە، ئاشكرایان دەكات، قەلەقی‌و تێكچوونەكانیان كەشف دەكات‌و رۆدەچێتە ناو جیهانی میتافیزیكیی بێسنوورەوە. لەبەر ئەمەیە كە وێنە لە سینەمای بێرگماندا مانایەكی دیاریكراو و كورت‌و پوختی نییە، وێنە دەكەوێتە سەرووی واقیعەوەو واقیع تێدەپەڕێنێت، دەگوێزێتەوە بۆ جیهانی جادوو و شێتی‌و سەرسووڕمان‌و شیعر.